Trưởng thành trong chiến tranh

Thầy giáo Thân Đức Hiền sinh ngày 25/12/1939 trong một gia đình nông dân nghèo của huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang. Thời điểm đó, đất nước ta rất khó khăn do xảy ra chiến tranh, nạn đói triền miên, ruộng đất thiếu thốn. Thầy Hiền không thể quên những năm tháng khổ cực đó, khi cha mẹ phải bươn chải kiếm sống nuôi các con ăn học. “Nhưng dù khó khăn đến mấy, bố mẹ tôi luôn mong các con ăn học thành tài” – thầy tâm sự.

Thương cha mẹ vất vả, chàng thanh niên Thân Đức Hiền luôn tự nhủ phải cố gắng học hành để trở thành con người có ích cho xã hội, mang kiến thức giúp ích cho đời. Ít ai biết rằng, Giáo sư Thân Đức Hiền là hậu duệ nhiều đời của tiến sĩ Thân Nhân Trung, một danh sĩ  trung thành của vua Lê Thánh Tông. Là con cháu của một nhà yêu nước, Giáo sư Hiền luôn tâm niệm “mình phải thực sự xứng đáng với tổ tiên”.

Nhận thức được rằng chỉ có con đường học tập mới đưa quê hương thoát khỏi nghèo nàn,  chàng thanh niên Thân Đức Hiền cũng giống như bao bạn trẻ cùng trang lứa, mang một khát vọng lớn trong suốt cuộc đời học tập và công tác của mình: học để góp phần giải phóng quê hương, xây dựng đất nước. Bản tính cần cù chịu khó đã giúp Thân Đức Hiền bước đầu gặt hái thành công: năm 1961 được cử đi học ở Trường Đại học Tổng hợp Lomonoxop,  Matscova (Liên xô cũ). Sau khi tốt nghiệp loại ưu cuối năm 1966, ông được chuyển tiếp học tại trường theo chế độ nghiên cứu sinh. Ba năm miệt mài làm việc tại Khoa Vật lý của trường về vật lý nhiệt độ thấp, ông đã bảo vệ thành công luận án phó tiến sĩ (bây giờ là tiến sĩ).

Trở về quê hương, thầy Hiền tiếp nhận công việc giảng dạy tại Khoa Vật lý của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Không chỉ tham gia công tác giảng dạy, thầy Hiền cùng  các đồng  nghiệp tiến hành  nghiên cứu về vật liệu từ kim loại đất hiếm – kim loại chuyển tiếp, một lĩnh vực  khoa học mới mẻ đối với Việt Nam thời kỳ đó. Sử dụng các kết quả nghiên cứu ở Việt Nam, năm 1991, thầy bảo vệ thành công luận án tiến sĩ (nay là tiến sĩ khoa học) tại Viện Hàn lâm khoa học Vacxava của Ba Lan.

Thành công nối tiếp thành công

Trong cuộc đời giảng dạy của GS.TSKH. Thân Đức Hiền, ít ai biết rằng, ông là người mở đầu cho công trình nghiên cứu về vật liệu từ kim loại đất hiếm – kim loại chuyển tiếp và cũng là một trong những người đóng góp cho sự hình thành và phát triển của ngành khoa học vật liệu Việt Nam. Một trong những thành tích rất ấn tượng của ông và đồng nghiệp là việc ra đời Phòng thí nghiệm đầu tiên của Việt Nam về vật lý nhiệt độ thấp.

“Khi còn học ở Liên Xô cũ, tôi mong muốn Việt Nam mình cũng sẽ có một phòng thí nghiệm có môi trường nhiệt độ thấp để thực hiện nghiên cứu khoa học” – Giáo sư Hiền kể và cho biết, “đây cũng là ý nguyện của GS. Tạ Quang Bửu, nguyên Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp”.

Từ mong muốn đến hiện thực là cả một quá trình. Việc xây dựng thành công phòng thí nghiệm, một phần quan trọng là do sự hợp tác, hỗ trợ của các trường đại học Hà Lan. Khi được hỏi “Tại sao lúc đó chúng ta lại chọn Hà Lan, một nước tư bản, để hợp tác?”, thầy Hiền cho biết: Đó là quyết định của GS. Tạ Quang Bửu. Hà Lan là một trong số ít quốc gia có ngành vật lý nhiệt độ thấp phát triển. Hà Lan có Phòng thí nghiệm ở Leiden nổi tiếng thế giới về nghiên cứu vật lý nhiệt độ thấp. Hà Lan cũng nổi tiếng vì có Giáo sư Kamerlingh-Onnes, người đầu tiên trên thế giới thực hiện thành công hóa lỏng hêli và phát hiện ra khả năng siêu dẫn ở thủy ngân và nhờ đó, giành Giải thưởng Nobel về vật lý.

Với sự giúp đỡ tận tình của các nhà khoa học Hà Lan và sự nhiệt tình năng nổ của các nhà khoa học trẻ Việt Nam, cuối cùng phòng thí nghiệm đầu tiên về vật lý nhiệt độ thấp đã ra đời năm 1977, đặt tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Đây là nơi thực hiện thành công nghiên cứu hóa lỏng hêli ở nhiệt độ âm gần tuyệt đối là -269 độ C – một thành tích rất đáng tự hào của khoa học Việt Nam thời điểm năm 1979. Kết quả này chứng tỏ các cán bộ Phòng thí nghiệm vật lý nhiệt độ thấp có thể triển khai các nghiên cứu vật liệu ở vùng hêli lỏng. Năm 1981, Tiến sĩ Thân Đức Hiền thay mặt nhóm đã trình bày kết quả nghiên cứu đầu tiên của nhóm tại Hội nghị quốc tế về vật lý nhiệt  độ thấp ở Los Angeles (Mỹ). Sau đó, bản báo cáo đã được in trong tập chí Physica. Đây là nguồn động viên lớn đối với các nhà khoa học làm việc tại phòng thí nghiệm.

GS.TSKH. Thân Đức Hiền (ngoài cùng bên phải) trong chuyến thăm quan Phòng thí nghiệm vật lý nhiệt độ thấp tại Lieden (Hà Lan), tháng 02/1975. (Ảnh: Giáng Châu)

Phòng thí nghiệm cũng là cái nôi đào tạo nhiều cán bộ khoa học giỏi, trong đó có GS.TSKH. Nguyễn Phú Thùy, GS.TSKH. Nguyễn Hoàng Lương, GS.TS. Nguyễn Hữu Đức, GS.TS Lưu Tuấn Tài, GS.TS Nguyễn Huy Sinh,… Thông qua các công trình nghiên cứu tại đây, các nhà khoa học đã công bố hơn 100 bài báo trên các tạp chí khoa học quốc tế, trong đó nhiều bài báo đã được trích dẫn nhiều lần.

Một trong những cụm công trình của phòng thí nghiệm được nhiều người biết đến là “Nghiên cứu cơ bản và định hướng ứng dụng các vật liệu từ liên kim loại đất hiếm - kim loại chuyển tiếp”. Về nghiên cứu cơ bản, nhóm đã phát hiện một số hiện tượng và cơ chế từ tính mới, điển hình về tương tác trao đổi, dị hướng từ riêng chỗ, hiệu ứng trường tinh thể, thuộc tính từ giả bền của các điện tử 3d, đặc tính linh động dị thường của các điện tử 4f, các hiệu ứng từ giảo tự phát, từ - điện trở; từ - nhiệt, tái định hướng và thăng giáng spin... của các vật liệu từ liên kim loại đất hiếm - kim loại chuyển tiếp. Kết quả nghiên cứu này đã góp phần phát triển nhận thức và cách tiếp cận mới trong việc nắm bắt quy luật và khả năng điều khiển các tính chất của vật liệu từ cao cấp. 

Về nghiên cứu định hướng ứng dụng, nhóm đã làm chủ công nghệ chế tạo các nam châm đất hiếm cao cấp sử dụng nguyên liệu đất hiếm nước ngoài và cả của Việt Nam; chế tạo thành công nam châm Ce(CoCuFe)₅ với năng lượng từ đạt từ 5 đến 8 MGOe và nam châm Nd₂Fe₁₄B với năng lượng từ đạt 40 MGOe, cao hơn 10 lần so với các nam châm truyền thống. Các nam châm trên đã được ứng dụng chế tạo các thiết bị điện ở một số đơn vị  trong nước cho kết quả khả quan.

Cụm công trình nghiên cứu về vật liệu từ kim loại đất hiếm kéo dài hơn 20 năm, công bố 50 bài báo trên các tạp chí khoa học quốc tế có uy tín thuộc hệ thống ISI, Scopus. Tổng số trích dẫn tính đến năm 2015 là 1.008 lần (nguồn Scopus), như vậy có đến 20 lần trích dẫn/1 bài báo. Số lượng trích dẫn này bằng mức trung bình của các phòng thí nghiệm trên thế giới. Điều đó cũng chứng tỏ những vấn đề mà nhóm nghiên cứu là đúng và đã được các phòng thí nghiệm trên thế giới quan tâm. 

Giảng dạy và nghiên cứu phải song hành

Tuy say mê và dành nhiều công sức cho phòng thí nghiệm nhưng Giáo sư Thân Đức Hiền luôn nhiệt huyết với sự nghiệp trồng người. Thầy quan niệm rằng, ngoài đào tạo đại học thì đào tạo sau đại học là rất cần thiết để xây dựng một đội ngũ nhà khoa học mạnh. Trong quá trình công tác tại trường, thầy đã hướng dẫn thành công 23 nghiên cứu sinh bảo vệ luận án tiến sĩ, trong đó nhiều người sau này trở thành phó giáo sư, giáo sư.

Từ thành công của phòng thí nghiệm đầu tiên, Giáo sư Thân Đức Hiền và đồng nghiệp đã cùng nhau xây dựng cơ sở nghiên cứu và đào tạo thứ hai (khánh thành năm 1992) với sự hợp tác của các trường đại học Hà Lan. Phòng thí nghiệm thứ hai đó chính là Viện Đào tạo quốc tế về khoa học vật liệu (ITIMS) đặt tại Trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Viện ITIMS có nhiệm vụ đào tạo sau đại học (thạc sĩ và tiến sĩ), triển khai các nghiên cứu nghiên cứu về khoa học vật liệu.

Trong những năm đầu hoạt động của mình, Viện có Hội đồng Tư vấn quốc tế hỗ trợ về chương trình đào tạo và đánh giá chất lượng nghiên cứu. Ngoài ra, Viện ITIMS còn cộng tác với các phòng thí nghiệm về vật liệu trên cả nước trong công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học. Điều đó đảm bảo cho các thạc sĩ và tiến sĩ  do ITIMS đào tạo có chất lượng đạt chuẩn quốc tế. Những năm gần đây, thế hệ học viên trưởng thành từ ITIMS đang đảm nhận vai trò lãnh đạo Viện. Các hoạt động đào  tạo, nghiên cứu khoa học của ITIMS vẫn đảm bảo chất lượng cao, đạt trình độ quốc tế.

GS.TSKH. Thân Đức Hiền trong phòng thí nghiệm vật lý nhiệt độ thấp (Ảnh: Giáng Châu)

Trong cuộc đời nghiên cứu và giảng dạy của GS.TSKH.Thân Đức Hiền, mỗi công trình là một niềm vui. Giờ đây, bước vào tuổi thất thập cổ lai hy, GS.TSKH.Thân Đức Hiền đón nhận tin vui lớn khi Hội đồng cấp nhà nước vừa công bố cụm công trình “Nghiên cứu cơ bản và định hướng ứng dụng các vật liệu từ liên kim loại đất hiếm - kim loại chuyển tiếp” đã được đề nghị xét tặng Giải thưởng Nhà nước về KH&CN.

Niềm vui lớn ấy không chỉ đến với thầy giáo Hiền mà với cả đội ngũ nhà khoa học tham gia vào một công trình, dù đã được thực hiện cách đây cả chục năm nhưng đến nay vẫn còn tính thời sự. PGS.TS.Nguyễn Phúc Dương, một trong những học trò của thầy Hiền và hiện là Phó Viện trưởng Viện ITIMS, rất xúc động khi biết các thầy của mình đã vinh dự được nhận giải thưởng cao quý. “Tôi mong thầy Hiền vẫn tiếp tục tham gia nghiên cứu với chúng tôi về vật liệu nano từ tính. Đây là hướng nghiên cứu mới về vật liệu đang được Viện ITIMS triển khai” – PGS.TS. Dương chia sẻ.

Dù tuổi đã cao nhưng “thầy Hiền” vẫn hăng say với sự nghiệp giáo dục, vẫn tham gia nghiên cứu cùng với học trò để các bạn có nhiều công trình công bố trên các tạp chí khoa học trong nước và quốc tế./.

Giáng Châu