Ðổi mới cơ chế tài chính liên quan hoạt động khoa học và công nghệ

Sau 11 năm thực hiện, Luật Khoa học và Công nghệ (ban hành từ năm 2000) đến nay đã bộc lộ một số điểm chưa hoàn toàn đáp ứng được các yêu cầu của công tác quản lý nhà nước về khoa học và công nghệ, cần được điều chỉnh, sửa đổi kịp thời. Trong những năm qua, cơ chế tài chính cho hoạt động KH và CN là một vấn đề còn nhiều vướng mắc nhất. Những vướng mắc chưa được giải quyết như tình trạng phân tán nguồn vốn ngân sách nhà nước về đầu tư phát triển KH và CN; vấn đề về tạo nguồn, cơ cấu và phương thức phân bổ, điều tiết, sử dụng ngân sách nhà nước dành cho KH và CN còn bất cập. Ngoài ra, chưa hình thành được cơ chế phù hợp và chưa có chế tài đủ mạnh để huy động nguồn lực đầu tư từ doanh nghiệp và xã hội cho hoạt động KH và CN.

Thí dụ như Luật Ngân sách quy định: "Ðối với chi phí đầu tư phát triển, việc lập kế hoạch dự toán phải căn cứ vào quy hoạch, chương trình, dự án đầu tư đã có quyết định của cấp có thẩm quyền". Tuy nhiên, nhiều năm Bộ Tài chính áp đặt cứng nhắc quy định này đối với các nhiệm vụ KH và CN. Ðể đáp ứng yêu cầu này, việc đề xuất xây dựng các đề tài, dự án phải làm trước đó từ 15 đến 18 tháng. Việc áp đặt cứng nhắc cơ chế hành chính hóa cho hoạt động sáng tạo khoa học có tính đặc thù riêng là không phù hợp, gây ức chế cho giới khoa học. Một ý tưởng hay một vấn đề khoa học khi đã được nhận dạng cần phải giải quyết ngay nhưng phải đến hơn một năm sau mới có kinh phí thì có thể đã trở nên lạc hậu, không còn tính cấp thiết.

Hiện nay, công tác phân bổ ngân sách KH và CN vẫn mang tính bao cấp, chia theo tỷ lệ của năm trước mà không tính đến hiệu quả hoạt động, nhu cầu thực tế. Mặc dù Bộ KH và CN là cơ quan quản lý nhà nước ngành và chịu trách nhiệm về hiệu quả hoạt động KH và CN của quốc gia nhưng thực tế việc phân bổ ngân sách, bộ không có quyền quyết định thế nhưng vẫn phải chịu trách nhiệm giải trình trước Chính phủ, số tiền đó địa phương tiêu gì, tiêu như thế nào.

Về điều này, Bộ trưởng KH và CN Nguyễn Quân cho biết, nên chuyển tiền đầu tư KH và CN thông qua các quỹ hoạt động KHCN bởi cơ chế điều hành, quản lý quỹ sẽ năng động và linh hoạt hơn nhiều so với mô hình hành chính Nhà nước. Ðây cũng là xu hướng của thế giới đang triển khai rất có hiệu quả.

Thí điểm chính sách trọng dụng cán bộ KH và CN

Hiện nay tổng đầu tư xã hội cho khoa học và công nghệ còn thấp, mới ở mức 1%. Nguồn nhân lực chưa có điều kiện để phát triển. Số lượng các nhà khoa học đầu ngành, có trình độ chuyên môn cao và hiện đang tham gia các hoạt động nghiên cứu khoa học mang tính chuyên nghiệp là rất ít và ngày càng suy giảm, trong khi các cán bộ khoa học trẻ lại không được tạo động lực để phấn đấu theo đuổi và gắn bó với sự nghiệp khoa học lâu dài.

Mặc dù chúng ta đã có cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm thông qua Nghị định 115 nhưng nhiều viện nghiên cứu, nhất là các viện lớn thuộc Nhà nước còn e ngại và không thích tách khỏi "bầu sữa" ngân sách nhà nước.

Ðể tháo gỡ vướng mắc này, Bộ KH và CN sẽ kiến nghị Chính phủ công nhận danh hiệu Nhà khoa học Nhân dân, Ưu tú cho người làm KH và CN. Bên cạnh đó, thí điểm chính sách trọng dụng cán bộ KH và CN được giao nhiệm vụ quốc gia theo đơn đặt hàng của Nhà nước, tạo điều kiện thuận lợi cho chuyên gia, trí thức người Việt Nam ở nước ngoài tham gia hoạt động KH và CN ở Việt Nam như mức lương, nhà ở, giao quyền hạn, chế độ tự chủ tài chính...

Thứ trưởng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN và PTNT) Nguyễn Xuân Thu cho biết: Ðể đổi mới toàn diện hoạt động KH và CN, cần phải có tư duy đột phá như khoán 10 trong nông nghiệp trước kia. Hiện Bộ NN và PTNT đã đề xuất Chính phủ cho thí điểm tám viện nghiên cứu của bộ hoạt động theo cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm theo đặc thù riêng của bộ.

GS, TS Ðỗ Năng Vịnh, Viện Di truyền Nông nghiệp đã thẳng thắn chỉ ra rằng, chừng nào chúng ta còn chưa nhận thức được các quy luật vận hành, các động lực cần có của phát triển KH và CN quốc tế và trong nước, chừng đó chúng ta chưa thể đổi mới KH và CN một cách thật sự. GS Vịnh đã dẫn chứng, Trung Quốc đã trở thành cường quốc số một thế giới về khoa học cây lúa. Qua những gì quốc gia này làm, có thể nhận thấy, Trung Quốc đã đặt cây lúa thành sản phẩm chiến lược số một quốc gia.

Kết luận tại Hội nghị, Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân cho rằng: Những kết quả đã đạt được sau bảy năm thực hiện đề án chứng tỏ sự chuyển biến rất quan trọng, đúng hướng và là tiền đề cho giai đoạn tiếp theo.

Phó Thủ tướng đề nghị thời gian tới, ngành KH và CN cần sắp xếp lại hệ thống các đơn vị nghiên cứu, đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng cao cho hợp lý, có chính sách phân loại cấu trúc các đơn vị nghiên cứu để tạo thành chuỗi nghiên cứu ứng dụng đồng bộ, thống nhất, trở thành nòng cốt của hệ thống đổi mới quốc gia. Bên cạnh đó cần có cơ chế đặt hàng các nhà khoa học và phải xuất phát từ nhu cầu thực tế của xã hội để tránh lãng phí.