Đây là lần đầu tiên giải thưởng “rời xa” Hà Nội, trung tâm lớn nhất của cả nước về nghiên cứu cơ bản. Điều này phản ánh sự phát triển đồng đều hơn của nghiên cứu cơ bản trong khoa học tự nhiên ở nước ta.

Giải thưởng vì các nhà khoa học

Năm 2017, Quỹ Phát triển khoa học và Công nghệ quốc gia (Quỹ Nafosted), cơ quan thường trực của Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã tiếp nhận 30 hồ sơ đăng ký tham gia. Số lượng hồ sơ năm nay có tỷ lệ nhà khoa học trẻ (không quá 35 tuổi) và nhà khoa học nữ tăng so với các năm trước, đạt 17% nhà khoa học nữ và 33% nhà khoa học trẻ. Các hội đồng khoa học chuyên ngành của Quỹ đã họp đánh giá và đề cử bốn hồ sơ lên Hội đồng Giải thưởng, trong đó đề cử ba giải thưởng chính và một giải thưởng nhà khoa học trẻ là tác giả của các công trình khoa học xuất sắc.

Nhận xét về Giải thưởng Tạ Quang Bửu năm nay, GS.TSKH Đinh Dũng, Phó Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng khẳng định: "Trước hết đây là giải thưởng vì các nhà khoa học. Giải thưởng tôn vinh các nhà khoa học đã có những thành tựu nghiên cứu xuất sắc được cộng đồng khoa học trong nước và quốc tế thừa nhận, ghi nhận sự đóng góp của họ cho nền khoa học Việt Nam và thế giới. Giải thưởng không mang tính hư danh, bởi do chính các nhà khoa học xét chọn, nên người được trao giải cảm thấy vinh dự thật sự và được các đồng nghiệp “tâm phục, khẩu phục”. 

Điều đặc biệt, giải thưởng này không trao tặng cho nhà khoa học có thành tích nghiên cứu trong cả một quá trình, mà cho những người có đóng góp chính trong một công trình khoa học xuất sắc. Điều này tạo cơ hội ngang nhau giữa các nhà khoa học đã nổi tiếng và các nhà khoa học trẻ. Ngoài ra, Giải thưởng Tạ Quang Bửu tặng cho cá nhân chứ không phải cho tập thể tác giả của một công trình khoa học, như một cách đề cao vai trò chủ chốt trong nghiên cứu của nhà khoa học. Cũng theo GS.TSKH Đinh Dũng, một trong những đòi hỏi khắt khe của giải thưởng là bài báo khoa học có liên quan tới giải thưởng phải được công bố trên các tạp chí chuyên môn hàng đầu thế giới, được quốc tế thừa nhận (Web of Science, Scimago).

Vinh danh nghiên cứu trong lĩnh vực toán học và hóa học

Hội đồng Giải thưởng Tạ Quang Bửu năm 2017 gồm 11 thành viên, trong đó có các Chủ tịch Hội đồng Khoa học chuyên ngành của Quỹ Nafosted, đại diện cho lãnh đạo Bộ KH&CN và hai nhà khoa học quốc tế có uy tín (GS Pierre Darriulat, Trung tâm Vệ tinh quốc gia, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và GS Trịnh Xuân Thuận, Trường Đại học Virginia, Hoa Kỳ). Hội đồng đã làm việc nghiêm túc, dân chủ, khách quan và minh bạch, phân tích, thảo luận và cân nhắc rất kỹ để đi đến các kết luận có tính thống nhất cao trước khi bỏ phiếu.

Hai nhà nghiên cứu PGS.TS Toán học Nguyễn Sum (Đại học Quy Nhơn) và GS.TS Hóa học Phan Thanh Sơn Nam (Trường Đại học Bách khoa, ĐHQG TP Hồ Chí Minh) đã trở thành những người được vinh danh năm nay. Cũng như nhiều giải thưởng đã trao trước đây, các công trình được tôn vinh đều thực hiện tại Việt Nam. 

PGS.TS Nguyễn Sum hiện đang làm việc tại Đại học Quy Nhơn, nơi vốn không phải là một trung tâm toán học. Ông được trao giải thưởng với một công trình khoa học đặc biệt xuất sắc trong lĩnh vực tô pô đại số, được rút gọn từ một tiền ấn phẩm 240 trang. Công trình khoa học này đã giải quyết được một trường hợp đặc biệt (k=4) của giả thuyết “va đập” do nhà toán học người Mỹ Frank Peterson đề xuất cách đây 30 năm. Công trình có bước tiến mới trong việc giải quyết giả thuyết Peterson kể từ năm 1990. Với công trình này, ông đã có một bài báo dài 57 trang được công bố năm 2015 trên một trong những tạp chí toán học hàng đầu thế giới: “Nguyễn Sum, On the Peterson hit problem, Advances in Mathematics, Vol. 274 (2015), 432-489”. Không chạy theo số lượng công bố công trình khoa học, ông đã kiên trì 7 năm để theo đuổi bài toán mở chưa có lời giải trọn vẹn trong lĩnh vực tô pô đại số. Kết quả nghiên cứu và Giải thưởng Tạ Quang Bửu là phần thưởng xứng đáng cho sự quyết tâm và kiên trì của PGS.TS Nguyễn Sum. 

Giải thưởng được trao cho GS.TS Phan Thanh Sơn Nam là Giải thưởng Tạ Quang Bửu đầu tiên của ngành Hóa học. GS.TS Phan Thanh Sơn Nam là tác giả chính của công trình khoa học xuất sắc về chất xúc tác trong lĩnh vực hóa học kỹ thuật. Công trình đã nghiên cứu ứng dụng vật liệu khung hữu cơ - kim loại (MOFs) làm chất xúc tác cho các phản ứng tổng hợp các hợp chất hữu cơ họ propargylamine. Đặc biệt, công trình đã phát hiện ra một chuyển hóa của N-methilaniline chưa từng được công bố. Đây là công trình khoa học được thực hiện ở Việt Nam, bởi năm tác giả là người Việt Nam. Bài báo khoa học làm nên giải thưởng được các nhà chuyên môn trên thế giới rất quan tâm, với 21 lần trích dẫn. 

Là một trong những nhà khoa học được phong học hàm giáo sư trước 40 tuổi, từ năm 2010 GS.TS Phan Thanh Sơn Nam đã lãnh đạo nhóm nghiên cứu Trường Đại học Bách khoa TP Hồ Chí Minh công bố được 48 bài báo khoa học trên Tạp chí quốc tế ISI theo hướng nghiên cứu trên. Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã ghi nhận sự đóng góp quan trọng của GS.TS Phan Thanh Sơn Nam và nhóm nghiên cứu do Giáo sư dẫn dắt cho ngành Hóa học Việt Nam bằng kết quả nghiên cứu xuất sắc mang tầm quốc tế.