Xung đột lợi ích khó chuyển giao công nghệ

TS Nguyễn Chỉ Sáng cho biết,  hiện nay ngành chế tạo máy và thiết bị đang xảy tình trạng xung đột này. Với một nhà đầu tư ở Việt Nam, một loạt mục đích của dự án đầu tư họ cần đạt: mục đích thứ nhất và quan trọng nhất là đầu tư được nhà máy hay thiết bị với chất lượng đạt yêu cầu, giá thành rẻ (mặc dù giá thành cho vận hành và bảo dưỡng sửa chữa không được coi trọng đúng mức).

Yếu tố quan trọng thứ hai là chọn được công nghệ, thiết bị và nhà cung cấp dịch vụ có kinh nghiệm nhằm giảm thiểu rủi ro của dự án đầu tư; yếu tố thứ ba là tuân thủ luật đấu thầu, với các doanh nghiệp nhà nước yếu tố này có khi lại được đặt lên hàng đầu; yếu tố quan trọng nữa là việc thu xếp vốn cho dự án, thông thường nhà cung cấp thiết bị nước ngoài có thể thu xếp vốn cho dự án dưới dạng hỗ trợ của nước xuất khẩu cho các nhà xuất khẩu.

Điều đó cho thấy rằng, để đáp ứng các tiêu chí trên, nếu chủ đầu tư đầu tư một dự án thì lựa chọn hàng đầu của họ là thuê tổng thầu EPC nước ngoài, nhập khẩu thiết bị nước ngoài. Nhưng nếu chủ đầu tư đầu tư đầu tư một số lượng đủ lớn các dự án thì nhà đầu tư cần dựa vào các nhà nghiên cứu và sản xuất trong nước để nhận chuyển giao công nghệ, làm chủ việc thiết kế chế tạo, làm chủ quá trình đầu tư, vận hành, bảo dưỡng, sửa chữa và tất nhiên là có giá đầu tư cạnh tranh hơn nhập ngoại.

Tuy nhiên, TS. Nguyễn Chỉ Sáng khẳng định, cho đến thời điểm hiện tại các nhà đầu tư lớn của Việt Nam chưa làm được điều này do họ không đủ năng lực và quyền hạn để tập hợp các nhà sản xuất và nhà nghiên cứu, để sử dụng vốn đầu tư cho khoa học và công nghệ, họ vi phạm luật đấu thầu vì để áp dụng cơ chế này họ cần chỉ định thầu một số lượng nhất định các dự án.

Thông thường các kết quả của đề tài nghiên cứu chưa hoàn thiện cần được khảo nghiệm và tiếp tục cải tiến trong quá trình sử dụng; chi phí cho nghiên cứu, nhận chuyển giao công nghệ của nước ngoài thông thường tốn kém không thể khấu hao không chỉ cho một  mà phải nhiều dự án. Nhưng để tham gia vào các dự án đầu tư, các nhà sản xuất và nhà khoa học cần tham gia đấu thầu và thông thường là không đạt yêu cầu về hồ sơ kinh nghiệm. Các nhà khoa học và các nhà sản xuất cũng không có không có khả năng thu xếp vốn cho dự án.

Còn nhiều vướng mắc để sản phẩm nghiên cứu cơ khí đến với thực tế

Hơn nữa, nếu xét về mục tiêu dài hạn, nếu các kết quả nghiên cứu được các nhà sản xuất trong nước thực hiện trong một số dự án nhất định, sản phẩm sẽ được cải tiến đáp ứng như cầu của chủ đầu tư, cạnh tranh với nước ngoài, đem lại lợi ích cho nhà khoa học, nhà sản xuất và cho chủ đầu tư. Nhưng  lợi ích đem lại cho chủ đầu tư thì sẽ khác nhau: với các chủ đầu tư lần đầu áp dụng kết quả nghiên cứu có thể chịu rủi ro và giá thành không hấp dẫn nhưng với các chủ đầu tư của các dự án tiếp theo sẽ có được chất lượng tốt và giá thành cạnh tranh.

Giao nhiệm vụ cho các nhà khoa học

TS Nguyễn Chỉ Sáng cho rằng, các xung đột này hoàn toàn có thể giải quyết được một cách căn bản. Cũng cần lưu ý rằng các xung đột này chỉ xảy ra ở các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam nơi mà hoạt động của các tổ chức nghiên cứu phát triển độc lập với hoạt động của chủ đầu tư, còn các nước phát triển hầu như không có chuyện này.

Kết quả nghiên cứu nếu được hoàn thiện và áp dụng cho một số đủ lớn các công trình sẽ làm chủ đầu tư tiết kiệm được chi phí đầu tư so với nhập ngoại, làm chủ công nghệ, làm chủ quá trình đầu tư.

Tuy nhiên ở Việt Nam có rất nhiều chủ đầu tư chỉ chú ý đến mục tiêu của từng dự án, không có người điều phối tính lợi ích dài hạn của Quốc gia, nên việc ứng dụng kết quả nghiên cứu khoa học vào thực tế không thành công.

Để khắc phục tính trạng này, Chính phủ nên căn cứ trên chương trình phát triển kinh tế xã hội, xác định nhu cầu thị trường cho mỗi ngành công nghiệp, với các ngành công nghiệp có thị trường lớn cần có chiến lược chiếm lĩnh thị trường này. Trong chiến lược cần xác định rõ nhiệm vụ cần giải quyết về công nghệ, giao nhiệm vụ cho các nhà khoa học, nhà sản xuất phải nghiên cứu, mua công nghệ để thực hiện thành công chiến lược. Như vậy, kết quả nghiên cứu sẽ được ứng dụng trong một chuỗi các dự án, công nghệ sẽ được hoàn thiện, chi phí nghiên cứu sẽ được khấu hao, chủ đầu tư sẽ được sản phẩm với chất lượng và giá cả cạnh tranh (do nhập khẩu công nghệ tiên tiến kết hợp với chế tạo tại chỗ).

Cũng theo TS Nguyễn Chỉ Sáng, vấn đề quan trọng nhất để giải quyết khó khăn là Nhà nước cần xây dựng chiến lược tổng thể gắn kết các chương trình phát triển kinh tế với hoạt động khoa học công nghệ.

Về phía các nhà khoa học phải có trách nhiệm nghiên cứu và nhận chuyển giao công nghệ tiên tiến nhất, vì chỉ có được công nghệ tiên tiến chúng ta mới có thể tạo ra được sản phẩm có chất lượng đạt yêu cầu và giá thành cạnh tranh. Trong ngành công nghiệp chế tạo máy cần ưu tiên vào việc ứng dụng và nhận chuyển giao công nghệ hơn là tự nghiên cứu.

Bài, Ảnh: Gia Anh