Phát triển KH&CN còn nhiều thách thức

Thứ trưởng Bộ KH&CN Trần Việt Thanh nhận định, trong thời gian qua, hoạt động KH&CN tại Việt Nam đã được nhiều kết quả đáng ghi nhận. Nhưng không phải không có những tồn tại khó khăn, hạn chế. 

Nhìn lại thực trạng hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo ở Việt Nam, chúng ta thấy một bức tranh có những điểm sáng tích cực nhưng cũng nhiều mảng màu “trầm lắng”, thể hiện ở các chỉ số về tiềm lực, năng lực và kết quả đạt được còn khiêm tốn. Một trong những vấn đề đó là nguồn nhân lực cho KH&CN. Số lượng cán bộ R&D của Việt Nam dù đã gia tăng nhưng còn rất khiêm tốn so với các nước như Hoa Kỳ là hơn 1,4 triệu, Trung Quốc đạt 1,2 triệu, Nhật Bản là  656 nghìn, Nga là  442 nghìn và  Đức 327 nghìn. Năng lực của đội ngũ nhân lực KH&CN nhìn chung còn hạn chế. Chưa có chính sách hợp lý trong trọng dụng cán bộ KH&CN trong nước và thu hút trí thức Việt kiều.

Trong khi đó, bài học thành công của hầu hết các quốc gia trên thế giới đều chỉ ra rằng đầu tư đúng đắn, đúng ngưỡng và đúng thời điểm cho giáo dục, khoa học, công nghệ và từ đó thúc đẩy đổi mới sáng tạo sẽ tạo thành một động lực mạnh mẽ cho sự phát triển. Có thể nói, nguồn nhân lực là một trong những yếu quyết định cho sự phát triển KH&CN của Việt Nam.

Trong giai đoạn đặc biệt quan trọng 2011 – 2020, Việt Nam một lần nữa khẳng định phát triển KH&CN là sự lựa chọn tất yếu cho sự phát triển kinh tế - xã hội. 

Bộ trưởng Nguyễn Quân cũng khẳng định, thực tiễn phát triển đất nước thời gian qua cũng cho thấy mô hình tăng trưởng dựa vào gia tăng vốn đầu tư, lao động giá rẻ và nguồn tài nguyên thiên nhiên không tái tạo đã không còn thích hợp; chỉ số kinh tế tri thức chưa đạt mức trung bình của thế giới; tăng trưởng kinh tế chủ yếu theo chiều rộng, chưa phát triển được những ngành kinh tế có lợi thế so sánh; tốc độ đổi mới công nghệ của các ngành kinh tế còn chậm nhiều so với các nước trong khu vực và trên thế giới; hàm lượng khoa học trong đơn vị sản phẩm thấp.

Vì vậy, để tránh nguy cơ tụt hậu, thoát khỏi “bẫy thu nhập trung bình” và vươn lên trình độ các nước phát triển, đất nước không thể tiếp tục phát triển theo mô hình tăng trưởng cũ, kém hiệu quả và không bền vững. Để có thể đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng nâng cao chất lượng, hiệu quả và năng lực cạnh tranh, phát triển đất nước nhanh và bền vững, không có con đường nào khác là phải bằng KH&CN và nguồn nhân lực chất lượng cao.

Cần sự chung tay của toàn xã hội

Song hành với nỗ lực của Chính phủ Việt Nam, Ngân hàng thế giới đã cam kết hỗ trợ thực hiện hai dự án “Đẩy mạnh đổi mới sáng tạo thông qua Nghiên cứu, Khoa học và Công nghệ” (viết tắt là FIRST) và Dự án “Thúc đẩy đổi mới sáng tạo cho người có thu nhập thấp” (viết tắt là VIIP). Thông điệp xuyên suốt cả hai dự án này là: biến tri thức thành hàng hóa và năng lực công nghệ cho các doanh nghiệp; khơi thông mối quan hệ liên kết giữa doanh nghiệp và nhà khoa học; đưa KH&CN phục vụ người dân xóa đói, giảm nghèo và vươn lên làm giàu; thí điểm chính sách mới, đặc biệt là cách thức đầu tư để đưa KH&CN vào cuộc sống, thành sức mạnh cho nền kinh tế.

Theo đó, một trong 3 hợp phần của dự án FIRST là hỗ trợ cơ sở hoạch định chính sách và thí điểm một số chính sách KH&CN. Kết quả của hợp phần này là ban hành một số văn bản quy phạm pháp luật hoàn thiện cơ chế và chính sách nhằm thu hút các nhà nghiên cứu giỏi nước ngoài và người Việt Nam ở nước ngoài (NVNONN) tham gia nghiên cứu và hợp tác đầu tư trong lĩnh vực công nghệ cao ở Việt Nam.

Bên cạnh đó, hợp phần 1 cũng tập trung thực hiện thí điểm chính sách thu hút các nhà nghiên cứu giỏi nước ngoài và NVNONN, trên cơ sở đó hoàn thiện, triển khai áp dụng trên diện rộng trong tương lai nhằm tăng cường nguồn nhân lực có chất lượng cao tham gia vào công tác phát triển khoa học công nghệ của Việt Nam; Góp phần hoàn thiện cơ chế hỗ trợ các tổ chức KH&CN công lập (GRIs) chuyển đổi sang hình thức tự chủ tự chịu trách nhiệm; Góp phần hoàn thiện cơ chế hỗ trợ các doanh nghiệp trong việc đổi mới công nghệ; hỗ trợ các doanh nghiệp KH&CN khởi nghiệp thành công và nâng cao năng lực công nghệ cho các doanh nghiệp này; Chuẩn hóa, hiện đại hóa hệ thống thông tin về KH&CN và đổi mới sáng tạo để đảm bảo cho việc thống kê, đánh giá, đo lường hiệu quả quản lý KH&CN, cũng như năng lực KH&CN quốc gia. Dự án First sẽ thu hút các nhà khoa học, các nhà hoạch định chính sách có uy tín trên thế giới cũng như các nhà khoa học Việt Nam tại nước ngoài tham gia. Đây là cơ hội để các nhà khoa học quốc tế và Việt Nam trao đổi kinh nghiệm trong đổi mới sáng tạo không chỉ trong KH&CN mà trong nhiều lĩnh vực khác trong của kinh tế - xã hội. Qua đó, nhiều nhà khoa học nước ngoài cũng như Việt Nam có cơ hội hoạt động nghiên cứu tại Việt Nam, góp phần vào sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam.

Bộ trưởng Nguyễn Quân chia sẻ, việc thu hút các nhà khoa học trong nước ngoài sẽ thông qua đổi mới hệ thống KH&CN công lập và hình thành Doanh nghiệp KH&CN. Khi đó các nhà khoa học trong nước và nước ngoài sẽ tham gia với tư cách như là những người tạo ra nguồn công nghệ mới, chính sách mới, trực tiếp tạo ra các sản phẩm. Chúng tôi cũng rất mong các nhà khoa học trong nước và nước ngoài quan tâm đến dự án này và cùng Bộ KH&CN triển khai các chương trình, kế hoạch để dự án First thực sự thành công.

Bộ trưởng khẳng định, việc thực hiện dự án Fist không phải của riêng Bộ KH&CN mà là công việc của tất cả những ai quan tâm đến KH&CN cũng như sự phát triển của đất nước

Nguồn vốn đối ứng của Việt Nam trong dự án tuy còn khiêm tốn nhưng nó giữ vai trò rất quan trọng trong bối cảnh kinh tế - xã hội đang gặp nhiều khó khăn như hiện nay. Bộ KH&CN rất mong các nhà khoa học trong nước và nước ngoài quan tâm đến dự án này và cùng Bộ KH&CN triển khai các chương trình, kế hoạch để dự án First thực sự thành công.

Hoàng Anh