Nghiên cứu lửng lơ

Nhìn qua tiêu đề bài này, bạn đọc có thể nghĩ rằng, lại vẫn bao nhiêu bài báo quốc tế ISI (Institute of Scientific Information), đứng sau Thái Lan mấy bậc, rồi bao giờ thì vượt Philippines... Thiết nghĩ, với khoa học của ta, hiện có những câu hỏi khác còn quan trọng và thiết thực hơn nhiều.

Xe máy, ôtô thi nhau cháy. Chính phủ giao cho bốn bộ tìm nguyên nhân. Mỗi bộ có nhiều “viện”, “trung tâm”, hay “chương trình” khoa học với hàng ngàn tiến sĩ. Nhưng, đã nhiều tháng mà nguyên nhân vẫn chưa rõ, khiến hàng triệu người dân Việt hàng ngày nơm nớp lo âu. Ngành giao thông có bao nhiêu giáo sư, tiến sĩ chuyên về cầu đường, hàng năm tổ chức bao nhiêu hội nghị, hội thảo về các giải pháp kỹ thuật hay công nghệ tiên tiến, nhưng mặt cầu Thăng Long (qua sông Hồng) thì càng sửa càng tệ. Liệu việc kiểm định đập Sông Tranh có phải thuê chuyên gia nước ngoài? Hệ thống năng lượng gió ở Trường Sa được đầu tư hàng chục tỉ đồng, chỉ hoạt động thời gian ngắn, nay coi như nghỉ hẳn. Trong khi đó, nhiều giáo sư, tiến sĩ trong Nam ngoài Bắc đã và đang đăng ký các đề tài về năng lượng mặt trời – năng lượng gió, mà thành phẩm kỳ vọng là các bài báo quốc tế ISI! Các “phòng thí nghiệm trọng điểm” nhiều triệu đô về lý, hoá… cũng được “giải ngân” chỉ bằng mấy bài báo, mấy cuộc hội thảo, vậy còn biết cậy ai để có được những đánh giá khoa học xác đáng về các vấn đề nan giải như khai thác bôxít ở Tây Nguyên hay điện hạt nhân ở Ninh Thuận? Liệu khoa học có đóng góp gì cho công cuộc bảo vệ chủ quyền Tổ quốc ở Hoàng Sa – Trường Sa?

Cũng xin giới hạn, chữ “khoa học” trong bài này chủ yếu ngụ ý các ngành khoa học cơ bản, như toán, lý, hoá, sinh hay địa. Khoa học cơ bản rất quan trọng vì nó là nền tảng cho các ngành khoa học công nghệ và ứng dụng. Mà, “công nghệ và ứng dụng” thì rộng lắm, nên phải biết công nghệ nào và ứng dụng gì, để còn phát triển một “nền tảng” tương ứng. Ở ta hiện có tình trạng: khoa học, công nghệ, kỹ thuật – đường ai nấy đi, chẳng “nền tảng” hay “ứng dụng” gì cả. Trong một viện, lý thuyết và thực nghiệm không có gì để trao đổi với nhau. Trong một phòng, mỗi “đề tài” là một giang sơn riêng. Toàn bộ hệ thống rời rạc, tuỳ tiện, kém hiệu quả.

Có một thực tế là rất nhiều người làm khoa học của ta đã được đào tạo ở nước ngoài. Mỗi người học được một “thuật” để giải một loại bài toán nào đó. Về nước, “thuật” ấy trở thành một đề tài/đề án, thậm chí thành nhóm, thành phòng, gắng giữ quan hệ với thầy cũ, thi thoảng “visit” chỗ này chỗ kia, mỗi năm viết vài bài báo vẫn về “thuật” ấy, chủ đề ấy, rồi người này thành tiến sĩ, người kia lên giáo sư… chẳng cần biết xung quanh người khác làm gì, và cũng chẳng quan trọng, “thuật” ấy, những bài báo ấy có giúp ích gì cho dải đất hình chữ S này không. Thực ra, làm được như vậy cũng không dễ và đáng trân trọng rồi, nhưng cứ như thế thì ta sẽ chẳng bao giờ có được một nền khoa học phục vụ cho sự phát triển của đất nước mình. Chính nhu cầu bảo vệ tổ quốc đã thúc đẩy ngành lý, hay nhu cầu nghiên cứu vũ trụ đã mang lại vẻ vang cho ngành toán Liên Xô ngày trước.

Đào tạo yếu kém

Vì khoa học là nền tảng, nên việc dạy khoa học, đào tạo người làm khoa học là rất quan trọng. Tiếc là gần đây, việc này ngày càng yếu kém, kể cả đại học và sau đại học. Nguyên nhân có nhiều. Chuyện kể cách đây ít năm, giám đốc một đại học lớn, ngay sau khi nhậm chức, đã yêu cầu các nhà khoa học của trường lập kế hoạch để đến năm 2045 sẽ có Nobel chào mừng 100 năm ngày độc lập! Rồi, ông lại tuyên bố “Tầm nhìn 2020” – trường sẽ lọt vào top 200! Trong khi, việc dạy và học ở trường thì ngày càng xuống cấp. Ví như, hệ “quốc tế”, học bằng tiếng Anh, bằng ngoại, cực “xịn” đấy, khổ nỗi thầy nói tiếng Anh chẳng ai hiểu, mà trò nói tiếng Anh thì cũng vậy, thầy trò nhất trí dùng tiếng Việt! Vì sao người ta không lo dạy cho nghiêm, học cho nghiêm, mà lại cứ lo top này, top kia như vậy? Cái bệnh đại ngôn vô tình hay hữu ý vốn ở đâu đó, nay đã ngấm sâu sang khoa học và giáo dục mất rồi.

“Thầy nào trò ấy”, dù gì đi nữa, giáo dục yếu kém trước hết là do thầy. Với giáo dục đại học và sau đại học (tiến sĩ, thạc sĩ), thì đa phần thầy là các nhà khoa học. Tôi tin là, tận cõi lòng mình, các thầy đều biết phần lỗi của mình. Phổ biến là: dạy đại khái, học đại khái, và thi đại khái. Không cơ chế nào bắt thầy phải dạy ba dồn thành một hay cứ vống điểm thi lên. Chuyện kể, ở một viện trước đây vốn có tiếng về chất lượng đào tạo thạc sĩ, nay nội dung của tất cả các môn khoa học bị cắt đi chừng một nửa, và hiếm có học viên nào bảo vệ tốt nghiệp “bị” 9,5/10 (nấc lên vì tủi thân). Đến những việc vốn rất được coi trọng như nhận xét một luận án tiến sĩ, nay cũng thường đại khái theo kiểu “nói chung là tốt, trừ các lỗi in ấn”. Thầy nhận xét không muốn làm mất lòng thầy hướng dẫn (hôm sau hai thầy lại đổi vai trò cho nhau). Làm khoa học, viết một bài báo có nội dung chưa phục vụ gì cho thực tiễn đất nước là chuyện thường tình, nhưng tham gia sản sinh ra một lớp kế cận yếu kém thì là có lỗi lớn, vì hậu hoạ khôn lường và rất dài lâu.

Câu chuyện còn nữa

Nhân tham dự hội nghị Tính toán hiệu quả cao ở Hà Nội tháng 3 vừa rồi, để minh hoạ “Toán học chính là bản thân cuộc sống”, GS Martin Groetschel, nhà toán học tài danh, tổng thư ký hội Toán học thế giới, đã kể việc ông giải bài toán xe buýt ở Berlin, làm lợi hơn 400 triệu euro, như thế nào. Có gì “cơ bản” và trừu tượng hơn toán học? Có gì thực tế và cụ thể hơn việc hàng ngày lên xe buýt đi làm! Nghe xong bài nói chuyện của GS Groetschel, tôi mở máy tính thì thấy một loạt thông báo về đăng ký đề tài, nghiệm thu đề án, rồi ai đó tranh luận về chỉ số ấn tượng (impact factor) của một tạp chí, về thứ tự của tên tác giả trong một bài báo khoa học… Chẳng lẽ khoa học của ta cứ như thế ư? Ngoài kia, cuộc đời vẫn từng ngày nhẫn nại để tồn tại và vươn tới. Ai đó ở Phú Thọ làm ra cái bếp vừa tiết kiệm nhiên liệu vừa giảm thiểu khói thải. Ai đó chưa học qua lớp ba làm ra máy sấy lúa, giúp ích rất nhiều cho người dân đồng bằng sông Cửu Long. Ai đó làm ra loại “giấy” sinh học vừa an toàn thực phẩm vừa không gây hại môi trường. Học sinh trường Amsterdam (Hà Nội) vốn có truyền thống với các kỳ thi về toán – lý – hoá – sinh, năm nay ẵm giải vàng quốc tế về chuyển đổi nước mặn thành nước ngọt (thật có ý nghĩa với người dân biển – đảo). Cái hay nữa là, khi được phóng viên VTV1 hỏi: “Em ấn tượng nhất với đề tài nào của các đoàn bạn?”, một trong hai em “vàng” của trường Amsterdam đã nói, ấn tượng nhất là một thiết bị của đoàn Indonesia, cắm xuống ruộng là người nông dân biết ngay cần bổ sung gì cho đất lúa. Em học sinh giỏi của trường chuyên Hà Nội đang trăn trở cái trăn trở của người dân vùng lúa.

Đời sống kinh tế – xã hội rất phong phú, luôn biến động và đầy những thử thách, đòi hỏi sự tham gia chủ động, tích cực, và hiệu quả của khoa học. Không phải Nobel hay top này top kia, mà phục vụ tốt nhất sự phát triển kinh tế – xã hội của đất nước mới là mục đích tối thượng của khoa học. Muốn vậy, khoa học phải là một bộ phận của kinh tế – xã hội, đồng hành và lớn lên cùng kinh tế – xã hội. Khi đó, khoa học sẽ có cơ phát triển mạnh mẽ và người làm khoa học sẽ được nuôi một cách tử tế. Còn bây giờ, người dân thất vọng: khoa học của ta đang ở đâu?