Hàng trăm nhà khoa học trẻ từ các trường đại học tại TPHCM, Cần Thơ, An Giang… đã tới lắng nghe sự chia sẻ của các diễn giả, những nhà nghiên cứu nhiều kinh nghiệm như GS. TS Trương Nguyện Thành (ĐH Utah, Mỹ), PGS. TS Nguyễn Thị Huệ  (ĐH Khoa học tự nhiên, ĐH Quốc gia TPHCM), PGS. TS Lê Văn Cảnh, PGS. TS Lê Thị Lý (ĐH Quốc tế, ĐHQG TPHCM)… về quy trình công bố bài báo khoa học, cách giải quyết những khó khăn mà các nhà nghiên cứu trẻ thường gặp phải…

PV trích đăng ý kiến của hai diễn giả là PGS. TS Lê Văn Cảnh và PGS. TS Lê Thị Lý về vấn đề này.

Việc công bố công trình nghiên cứu trên các tạp chí quốc tế của các nhà nghiên cứu trẻ Việt Nam không khó nếu như họ có được đam mê nghiên cứu và luôn mong muốn chia sẻ những phát kiến khoa học của mình với đồng nghiệp quốc tế.

Qua tiếp xúc với nhiều nhà nghiên cứu trẻ tại hội thảo “Công bố khoa học trên tạp chí quốc tế” do Trung tâm phát triển khoa học và công nghệ trẻ phối hợp với tạp chí Khoa học Việt Nam (Vietnam journal of science) phối hợp tổ chức diễn ra ngày 28/5 tại TP.HCM cũng như ở những cuộc gặp gỡ khác, tôi nhận thấy rằng, một trong những băn khoăn thường trực của họ là vấn đề ngôn ngữ. Do không phải là người bản xứ nên việc dùng tiếng Anh để diễn tả công trình nghiên cứu cũng là thách thức không nhỏ, thậm chí ngay cả với những người đã sử dụng thành thạo tiếng Anh cũng không ngoại lệ. Để có được một bài báo khoa học hoàn thiện và chỉn chu về cả nội dung lẫn hình thức, người viết cần phải nắm rõ những yếu tố cơ bản về văn phong, ngữ pháp, mẫu câu, từ vựng... Khi trình bày các dữ liệu khoa học, chúng ta thường hay mắc chung một sai lầm cơ bản là không đặt mình vào vị trí của người đọc, vì thế ý tưởng không được diễn đạt một cách mạch lạc và dễ hiểu. Để không mắc phải lỗi này, theo kinh nghiệm của tôi, các nhà nghiên cứu trẻ Việt Nam nên tìm đọc các bài báo khoa học trên các tạp chí quốc tế nhiều hơn. Việc tìm đọc các công bố của các nhà khoa học quốc tế sẽ đem lại cho chúng ta hai lợi ích lớn: thứ nhất giúp nắm bắt được những xu hướng nghiên cứu nổi trội, những thông tin mới nhất trong lĩnh vực mà mình nghiên cứu; thứ hai giúp học hỏi lối tư duy và khả năng phân tích những vấn đề đặt ra một cách logic.

Với tư cách là người đã tham gia bình duyệt nhiều công trình trên một số tạp chí quốc tế, tôi cho rằng việc chuẩn bị hình vẽ, bảng biểu, sơ đồ rất quan trọng. Đây là những điểm mà người bình duyệt quan tâm trước khi bỏ thời gian đọc phần thảo luận và giúp họ có được đánh giá sơ bộ về công trình nghiên cứu. Những dữ liệu khoa học khác của công trình cũng cần phải được lưu giữ cẩn thận vì nó sẽ được dùng nhiều lần trong quá trình nhà nghiên cứu viết bài và trả lời phản biện. Nhà nghiên cứu có thể chỉ cần trình bày những dữ liệu quan trọng theo một tiến trình hợp lý mà không cần liệt kê tất cả những kết quả thu được trong lúc làm thí nghiệm. Ở vị trí tác giả công trình, nhà nghiên cứu cũng cần phải thấy được giới hạn của nghiên cứu mà mình thực hiện và đề xuất những nghiên cứu tiếp theo. Một vấn đề đáng lưu tâm là nhà nghiên cứu không được phép sử dụng các dữ liệu ngụy tạo để “làm đẹp” công trình nghiên cứu, bởi nó liên quan đến đạo đức khoa học. Khoa học thế giới đã phát hiện ra nhiều trường hợp ngụy tạo dữ liệu nghiên cứu và đây là nguyên nhân dẫn đến hậu quả là làm sứt mẻ uy tín của nhiều nhà khoa học.

Thời gian để một công trình nghiên cứu được các tạp chí quốc tế có hệ thống bình duyệt chấp nhận xuất bản dài hay ngắn phụ thuộc rất nhiều vào các yếu tố: xu hướng của tạp chí, nội dung công trình, khả năng diễn đạt của tác giả… Với các tạp chí có hệ số IF cao thì quy trình bình duyệt càng chặt chẽ và thời gian chờ đợi càng kéo dài hơn. Khi nhận được hồi âm của tạp chí và những câu hỏi hóc búa của người phản biện, vốn là những chuyên gia uy tín trong lĩnh vực mà nghiên cứu đề cập, các nhà nghiên cứu trẻ cần phải thấy được nguyên nhân là do vấn đề mình đưa ra còn chưa đủ sức thuyết phục và cần được chỉnh sửa để việc giải thích vấn đề mà mình đã nêu được tường minh hơn. Quá trình hỏi đáp, bổ sung như vậy không chỉ để làm hài lòng các nhà bình duyệt và để công trình sớm được chấp nhận đăng mà quan trọng hơn là giúp các nhà nghiên cứu trẻ hoàn thiện công trình nghiên cứu của mình.

Một vấn đề nữa mà các nhà nghiên cứu trẻ đặt ra với tôi là có nên đăng bài trên các tạp chí quốc tế có hệ số IF thấp hay không, khi chưa đủ sức thuyết phục các tạp chí “chiếu trên” chấp nhận công trình của mình? Trên thực tế, các tạp chí có hệ số IF cao là mục tiêu hướng tới của các nhà khoa học, không kể người có nhiều kinh nghiệm hay mới bước vào con đường nghiên cứu. Hiện nay, Quỹ Nafosted cũng bắt đầu có xu hướng khuyến khích các nhà nghiên cứu xuất bản công trình từ các đề tài do Quỹ tài trợ trên các tạp chí IF cao nhằm nâng dần chất lượng công bố của Việt Nam. Để hướng tới mục tiêu lâu dài này, các nhà nghiên cứu trẻ nên cố gắng gửi đăng bài báo ở các tạp chí thuộc top Q1 của SCImago. Những bài báo được xuất bản trên các tạp chí này sẽ mang uy tín khoa học và nhiều cơ hội nghề nghiệp hơn cho các nhà nghiên cứu trẻ. Tuy vậy, chúng ta cũng không nên cứng nhắc mà đánh giá thấp những đồng nghiệp trẻ ở giai đoạn đầu nghiên cứu chỉ đăng được trên tạp chí có hệ số IF chưa cao vì ai cũng hiểu, điều kiện nghiên cứu ở Việt Nam còn nhiều hạn chế và bản thân họ chưa có uy tín khoa học nên ít có khả năng được các tạp chí Q1 chấp nhận.

Khi viết bài báo đầu tiên, các nhà nghiên cứu trẻ sẽ gặp rất nhiều khó khăn tưởng chừng khó vượt qua. Tuy nhiên sau khi trải qua những công đoạn trên đây, họ sẽ rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm để tìm kiếm cơ hội công bố công trình của mình trên những tạp chí chất lượng. Nếu có đam mê nghiên cứu và luôn mong ước chia sẻ những phát kiến khoa học của mình với các đồng nghiệp quốc tế thì họ sẽ vượt qua được những khó khăn này.

Một vài gợi ý về công tác nghiên cứu  Lê Văn Cảnh 1. Có một vấn đề tế nhị đặt ra là khi tiến hành thực hiện nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của thầy, nghiên cứu sinh có nên chủ động đăng bài trên các tạp chí hay để thầy chỉ đạo việc nộp bài. Thông thường thầy hướng dẫn sẽ khuyến khích nghiên cứu sinh tự viết bài báo, sau đó thầy sẽ chỉnh sửa và nộp đăng ở các tạp chí thích hợp. Nếu thực hiện chủ yếu các nghiên cứu và viết phác thảo bài báo thì nghiên cứu sinh sẽ là tác giả thứ nhất và thầy hướng dẫn sẽ là tác giả liên hệ (corresponding author) chịu trách nhiệm về nội dung khoa học của bài báo. Trong một số trường hợp, nghiên cứu sinh có thể vừa là tác giả đầu vừa là tác giả liên hệ của bài báo, tuy nhiên xác suất bài báo bị từ chối sẽ cao hơn. 2. Trong trường hợp công trình nghiên cứu bị các tạp chí chuyên ngành từ chối, chúng ta không được nản chí mà cần phải hiểu rằng, yêu cầu cốt lõi của một bài báo khoa học là tính mới (original), đặc biệt đối với các tạp chí ISI uy tín thì yêu cầu này càng cao. Đối với các tạp chí ISI uy tín, tỉ lệ số bài báo bị từ chối có thể lớn hơn 70% số bài báo được nộp đăng. Việc công trình bị các tạp chí từ chối nhận đăng cần được xem là điều bình thường, ngay cả với nhà khoa học hàng đầu cũng có thể có ít nhất một lần trải qua chuyện này. Vì vậy, khi bài báo bị từ chối, các tác giả cần cố gắng tập trung vào việc nhanh chóng xem xét các ý kiến phản biện, lấy đó làm cơ sở để chỉnh sửa công trình của mình thật kỹ càng và có thể tiếp tục nộp đăng ở các tạp chí khác cùng chuyên ngành. Trên thực tế, có nhiều tác giả bị một tạp chí mức trung bình từ chối lại được chấp nhận đăng công trình đó ở một tạp chí tốt hơn (dĩ nhiên đã được chỉnh sửa). 3. Với những nhà khoa học trẻ hoạt động trong ngành kỹ thuật, nên chú ý những nét đặc thù của các công bố được thực hiện từ Việt Nam do các tạp chí chuyên ngành xuất bản trong thời gian qua. Có ba loại nghiên cứu trụ cột trong khối ngành kỹ thuật là nghiên cứu lý thuyết, nghiên cứu thực nghiệm và khoa học tính toán mô phỏng. Việc nghiên cứu thực nghiệm rất cần thiết nhưng với điều kiện cơ sở vật chất và phòng thí nghiệm ở Việt Nam, kết quả nghiên cứu theo hướng này chưa nhiều, thậm chí phải dựa vào sự hợp tác với các phòng thí nghiệm nước ngoài thì mới có khả năng công bố. Do đó, các công bố hiện nay trong nhóm ngành kỹ thuật chủ yếu từ hai hướng nghiên cứu còn lại, đặc biệt là cơ học tính toán. Các nhà nghiên cứu trẻ cần biết lượng sức mình và những điểm riêng biệt này để có được “chiến lược công bố” phù hợp, tránh trường hợp đầu tư thời gian và công sức vào đề tài nhưng vẫn không được các tạp chí chuyên ngành chấp nhận. 4. Việc viết thuyết minh nghiên cứu xin tài trợ là hoạt động không thể thiếu của một nhà khoa học và một nhà nghiên cứu trẻ cũng nên nắm bắt cách thức để có thể chủ động tìm kinh phí thực hiện các ý tưởng khoa học của mình. Hiện nay ở trong nước có khá nhiều nguồn kinh phí đầu tư cho nghiên cứu dưới dạng các chương trình cấp nhà nước, cấp bộ, ngành… Một trong số đó là Quỹ Nafosted của Bộ KH&CN, Quỹ đã tài trợ cho rất nhiều nhà khoa học thực hiện nghiên cứu với yêu cầu nghiệm thu đề tài là tối thiểu có hai bài báo quốc tế (hoặc một bài ISI uy tín). Vì vậy, thuyết minh nghiên cứu cần nêu nổi bật mục tiêu, phương pháp nghiên cứu và tính khả thi của đề tài. Qua tiêu chí đánh giá rõ ràng và khách quan của các Hội đồng khoa học ngành Nafosted, trong thời gian gian qua đã có nhiều tiến sỹ trẻ mới tốt nghiệp ở nước ngoài về nước được nhận tài trợ nghiên cứu của Quỹ, qua đó khẳng định được vị thế trong lĩnh vực nghiên cứu của mình.