Năm 2022 được công bố là “Năm Quốc tế Khoa học Cơ bản về Phát triển Bền vững” tại phiên họp thứ 76 của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc vào ngày mùng 2 tháng 12 năm 2021. Liên Hợp Quốc nhấn mạnh rằng các ứng dụng của khoa học cơ bản đóng vai trò vô cùng quan trọng trong những tiến bộ của y học, công nghiệp, nông nghiệp, tài nguyên nước, quy hoạch năng lượng, môi trường, truyền thông và văn hóa. Các công nghệ đột phá từ Khoa học cơ bản đáp ứng nhu cầu của nhân loại bằng cách cung cấp quyền truy cập thông tin và tăng cường phúc lợi xã hội, thúc đẩy hòa bình thông qua hợp tác cải thiện hướng tới các Mục tiêu Phát triển bền vững.

Theo PGS. Phan Thị Hà Dương, Trưởng Ban Tổ chức Ngày Khoa học và Công nghệ 2022: Ở Việt Nam hiện nay, nhận thức về việc bảo vệ môi trường và tầm quan trọng của KHCN trong vấn đề này vẫn đang rất cần được phát triển sâu và rộng hơn. Chính vì thế, sự kiện ngày KHCN năm nay hướng tới việc phổ biến các kiến thức từ khoa học đến thực tiễn tại nước ta về chủ đề này. Sự kiện có sự đóng góp của các nhà khoa học lý thuyết cũng như các chuyên gia và nhà quản lý đầu ngành về đo lường các chỉ số môi trường, vật liệu mới, các khu sinh quyển, các mạng lưới không khí sạch của Việt Nam.

Tháng 11 năm 2021, Hai trung tâm khoa học quốc tế dưới sự bảo trợ của Unesco về Toán học và Vật lý (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) chính thức ra mắt. “NGÀY KHOA HỌC CÔNG NGHỆ: KHOA HỌC CÔNG NGHỆ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG” đánh dấu lần đầu tiên hai trung tâm đồng tổ chức sự kiện. Sự kiện được tổ chức nhân Ngày Khoa học Công nghệ Việt Nam 2022 với 04 bài giảng đại chúng và buổi tọa đàm của các chuyên gia với các góc nhìn muôn hình muôn vẻ.

Sự kiện Ngày Khoa học và Công nghệ bao gồm 4 Bài giảng đại chúng và 1 buổi tọa đàm.

Bài giảng đầu tiên do PGS.TS. Đinh Văn Trung - Viện trưởng Viện Vật lý, Giám đốc Trung tâm Vật lý Quốc tế trình bày. PGS. Trung cho thấy môi trường không khí quanh ta bao gồm khí và các hạt lơ lửng như bụi hay son khí luôn là mối quan tâm của cộng đồng đặc biệt là ở các đô thị lớn. Việc đánh giá chất lượng của không khí đòi hỏi phải thực hiện đo đạc với độ chính xác cao mật độ, phân bố của các thành phần không khí hay bụi này. Một số phương pháp vật lý hiện đại được mô tả và phân tích chi tiết trong bài giảng bao gồm: phương pháp quang phổ phục vụ đo đạc tại chỗ hay viễn thám các khí ô nhiễm như NOx, Ozone v.v ; phương pháp tán xạ laser để xác định mật độ và phân bố kích thước hạt bụi; qua đó bài giảng nhấn mạnh vai trò quan trọng của Vật lý trong vấn đề đánh giá chất lượng môi trường sống quanh ta và những đóng góp vào quá trình phát triển bền vững.

PGS.TS. Đinh Văn Trung - Viện trưởng Viện Vật lý, giám đốc Trung tâm Vật lý Quốc tế

Bài giảng thứ hai do GS.TSKH. Đinh Nho Hào trình bày. Giáo sư Hào hiện là Chủ tịch Hội đồng Khoa học, Viện Toán học. Ông đã đưa người nghe đi tham quan thế giới của bài toán ngược từ thời Platon (thế kỷ 4 trước công nguyên) khi các nô lệ qua hình bóng trên tường các hang động, phỏng đoán về những gì xảy ra ở thế giới bên ngoài; Eratosthenes (thế kỷ 3 trước công nguyên) đo chu vi của trái đất; từ việc Newton tìm ra định luật vạn vật hấp dẫn dựa trên ba định luật chuyển động của các thiên thể của Kepler, đến việc đi tìm khoáng sản, dò mìn sát thương, chụp cắt lớp  … và đến cả vấn đề rất thời thượng – học máy (Machine Learning). Mặc dù các bài toán ngược ở khắp mọi nơi, nhưng việc nghiên cứu bài toán ngược thường gặp khó khăn, do tính phi tuyến cao, và đặc biệt là do tính đặt không chỉnh – hiện tượng “sai một ly, đi một dặm”. Giáo sư Hào đã đưa ra một vài ví dụ minh họa đơn giản để chỉ ra cách khắc phục những khó khăn này của bài toán ngược.

GS.TSKH. Đinh Nho Hào

Bài giảng thứ ba do PGS.TS Trần Đình Phong - đồng trưởng khoa Khoa học Cơ bản và Ứng dụng, Trường Đại học Khoa học và Công nghệ Hà Nội - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam chủ nhân của giải thưởng Tạ Quang Bửu năm 2018 trình bày. Tìm kiếm các nguồn năng lượng thay thế năng lượng hóa thạch có vai trò quan trọng nhằm đạt được mục tiêu phát triển kinh tế bền vững, bảo vệ môi trường. Năng lượng mặt trời là nguồn năng lượng tái tạo lớn nhất mà con người có thể khai thác. Tuy nhiên, năng lượng mặt trời phân bố không đều theo vị trí địa lí, thay đổi theo mùa và theo thời gian trong ngày. Do đó, cần thiết phải phát triển các công nghệ cho phép chuyển đổi hiệu quả năng lượng mặt trời thành các dạng năng lượng khác, tích trữ hiệu quả trong các chất/ linh kiện mang năng lượng để có thể chủ động phân bổ và sử dụng theo nhu cầu. Hydro là một chất mang năng lượng như vậy.

PGS. Phong thảo luận một số tiến bộ của cộng đồng khoa học trong việc nghiên cứu, phát triển các loại linh kiện quang điện hóa (hay còn gọi là Lá nhân tạo) cho phép tạo hydro chỉ từ nước và ánh sáng mặt trời. Ông nhấn mạnh những thách thức công nghệ cần giải quyết nhằm hiện thức hóa khả năng cạnh tranh của hydro sản xuất từ nước với hydro hiện đang được sản xuất trong công nghiệp từ khí thiên nhiên. Ngoài ra, thách thức trong việc tìm kiếm công nghệ tiềm năng cho vấn đề tích trữ hydro cũng được thảo luận. Tuy có nhiều tiến bộ đã đạt được nhưng cộng đồng khoa học và công nghệ sẽ còn phải vượt qua nhiều thách thức nữa trước khi một “nền kinh tế hydro” có thể trở thành hiện thực.

 PGS.TS. Trần Đình Phong

Bài giảng thứ tư được trình bày bởi GS.TS. Nguyễn Hoàng Trí. Ông hiện là Chủ tịch UBQG Chương trình ‘Con người và Sinh quyển’ thuộc UNESCO. Ông chính là người đã chỉ đạo và thực hiện xây dựng đề xuất thành công được UNESCO công nhận 11 khu dự trữ sinh quyển tại Việt Nam. Trong bài giảng của mình GS. Trí giảng về ‘Tư duy hệ thống trong xây dựng và quản lý các khu sinh quyển UNESCO tại Việt Nam’. Mục đích của việc xây dựng các khu dự trữ sinh quyển UNESCO trên thế giới và cũng như của VN là ‘hài hòa giữa con người và thiên nhiên’, cụ thể là bảo tồn cho phát triển và phát triển để bảo tồn. Để thực hiện thành công mục tiêu trên, nguyên lý ‘tôn trọng sự khác biệt’ và ‘sự tham gia của cộng đồng’ cần được tôn trọng và được thực hiện nghiêm túc trong tất cả các lĩnh vực với cơ sở khoa học SLIQ (Tư duy hệ thống, kế hoạch cảnh quan, điều phối liên ngành, kinh tế chất lượng). Các nguyên lý này được áp dụng thực tế trong tất cả 11 khu sinh quyển, những bài học thành công và thất bại được thảo luận, đánh giá rút ra những bài học kinh nghiệm cũng như đề xuất phương hướng trong thời gian trước mắt cũng như lâu dài. Ngoài ra, 15 nhiệm vụ khoa học cơ bản cấp nhà nước (Bộ KHCN) đã được triển khai trên tất cả các khu sinh quyển cũng được chia sẻ để rút kinh nghiệm trong bối cảnh chủ đề ‘khoa học cơ bản phục vụ phát triển bền vững’.

 GS.TS. Nguyễn Hoàng Trí

Phần cuối và sôi động nhất của Sự kiện là buổi toạ đàm “Khoa học Công nghệ bảo vệ môi trường” với sự tham gia của 5 chuyên gia là các nhà khoa học lý thuyết cũng như các chuyên gia và nhà quản lý đầu ngành về đo lường các chỉ số môi trường, vật liệu mới, các khu sinh quyển. GS.TS. Nguyễn Đại Hưng là chủ tịch Hội Vật lý Việt Nam, nguyên Viện Trưởng Viện Vật lý. PGS.TSKH. Trần Đình Phong là Đồng Trưởng khoa Khoa học cơ bản và Ứng dụng, Trường Đại học Khoa học và Công nghệ Hà Nội. PGS.TS. Ngô Đức Thành là Đồng Trưởng khoa Vũ trụ & Ứng dụng, Trường Đại học Khoa học và Công nghệ Hà Nội. TS. Nguyễn Thị Huyền Trang cán bộ nghiên cứu tại Đại học Southern California, tác giả chính bài báo trên Nature Communications về sự tuần hoàn của các bon trong đại dương. GS.TS. Nguyễn Hoàng Trí là Chủ tịch Uỷ ban Quốc gia Chương trình ‘Con người và Sinh quyển’ thuộc UNESCO. Các chuyên gia đã thảo luận hướng tới việc phổ biến các kiến thức từ khoa học đến thực tiễn tại nước ta về Khoa học Công nghệ trong bảo vệ môi trường.

Bài, ảnh: Vân Nga (Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam)