Đây là những chia sẻ từ đại diện các cơ quan KH&CN, cơ quan truyền thông Nhật Bản với Trung tâm nghiên cứu phát triển truyền thông KH&CN Việt Nam nhân chuyến thăm và học hỏi kinh nghiệm truyền thông KH&CN tại Nhật Bản mới đây.

Dành ưu tiên lớn cho phát triển KH&CN

Đại diện Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, KH&CN Nhật Bản (MEXT) cho biết, Luật KH&CN của Nhật Bản được đưa vào thực hiện từ năm 1995. Đây là một trong những chính sách rất quan trọng, cơ bản của Nhật Bản để phát triển KH&CN.

Các kế hoạch phát triển KH&CN 5 năm và các kế hoạch  liên quan được xây dựng trên cơ sở Luật KH&CN. Sau thảm họa động đất ở phía đông Nhật Bản (11/3/2011), kế hoạch phát triển KH&CN lần thứ tư (giai đoạn 2011-2015) đã đặc biệt chú trọng đến các giải pháp KH&CN phục vụ công cuộc khôi phục và tái thiết đất nước, sáng tạo xanh và đổi mới cuộc sống.

Giao lưu với người máy Asimo tại bảo tàng Miraikan

KH&CN được Chính phủ Nhật Bản quan tâm và dành kinh phí đầu tư lớn. MEXT là cơ quan chịu trách nhiệm chính về phát triển KH&CN Nhật bản và quản lý phần lớn ngân sách dành cho KH&CN. Theo số liệu năm 2011, tổng ngân sách dành cho KH&CN là 45,6 tỷ USD, trong đó MEXT quản lý 30,6 tỷ USD (67%). 

Thông tin, truyền thông KH&CN được đặc biệt chú trọng

Lĩnh vực thông tin, truyền thông KH&CN, quảng bá các sản phẩm công nghệ mới được Chính phủ Nhật Bản cũng như các tổ chức, doanh nghiệp dành sự quan tâm, đầu tư rất lớn. Trao đổi về vấn đề này, đại diện Cục KH&CN Nhật Bản (JST), cơ quan thuộc MEXT, cho biết, hàng năm chi cho hoạt động thông tin, truyền thông KH&CN chiếm từ 10-15% tổng chi hoạt động của Cục. Trong năm 2011, JST chi cho công tác thúc đẩy truyền thông khoa học 105,5 triệu USD (7,2%); phổ biến thông tin khoa học: 92,1 triệu USD (6,3%). Triển khai hoạt động thông tin, truyền thông của JST chủ yếu do hai đơn vị thực hiện: Phòng Quan hệ công chúng (PRD) và Trung tâm Truyền thông khoa học (CSC).

Thông tin về những dự án, thành tựu KH&CN nổi bật, các sự kiện KH&CN được ghi nhận và phát tại câu lạc bộ báo chí của MEXT, được JST xuất bản trên các ấn phẩm báo chí, mỗi năm có khoảng 200 chủ đề và hơn 1.000 bài báo. Ngoài ra, hàng năm JST,còn phát hành trên 10.000 cuốn sách thống kê và trên 10.000 cuốn sách bỏ túi để cập nhật tin tức, giới thiệu các thành tựu KH&CN; phát hành "Sách Trắng về KH&CN" để phân phối cho các trường học, thư viện công cộng và các bảo tàng khoa học trên toàn quốc; …

Với phương châm càng hiểu biết nhiều và tạo cơ hội cho truyền thông sẽ càng thúc đẩy tri thức, tinh thần ham học hỏi về KH&CN mạnh mẽ hơn, các cơ quan quản lý KH&CN của Nhật Bản đã dày công tạo nên mạng lưới các website. Dù ở bất kỳ đâu, mọi người cũng có thể truy cập được rất nhiều thông tin về KH&CN qua 7 trang web, gồm 2 trang tổng hợp (Kênh khoa học, Cổng thông tin khoa học) và 5 trang chuyên đề (Khoa học ứng dụng, Cơ sở dữ liệu khoa học, Cơ sở dữ liệu bảo tàng, Khoa học vệ tinh và Kết nối khoa học Nhật).

Chuyên gia Viện Đào tạo truyền thông của Đài NHK-Nhật Bản giới thiệu hoạt động đào tạo của Viện

Kênh khoa học (http://sc-smn.jst.go.jp/) được thiết lập năm 1998, đã cung cấp hơn 3.600 video, người xem có thể xem tự động các video. Việc tìm kiếm các video cũng rất đơn giản thông qua từ khóa, tìm kiếm trên giao diện, xếp theo thời gian,… Kênh khoa học phát các phim tài liệu, phim truyện, hoạt hình, tin tức,… trong đó có chương trình “Science new”, phát tin tức khoa học hàng tuần và chương trình “Making”, phát các thông tin sáng tạo đổi mới trong khoa học.

Đặc biệt với sự ra đời của Cổng Thông tin khoa học (http://scienceportal.jp/) từ năm 2006 đã đáp ứng nhu cầu quan tâm tới KH&CN của người dân. Trang web này cập nhật những tin tức mới nhất về KH&CN, gồm các tin tức thường ngày, thông tin công việc của các nhà nghiên cứu, những sự kiện sắp tới,… Tất cả các thông tin này đều do các chuyên gia trong từng lĩnh vực viết.

Cùng với website này, một website đa ngôn ngữ “Kết nối khoa học Nhật” (http://sciencelinks.jp/) cũng được đưa vào hoạt động trong năm 2007 để cung cấp cho công chúng trong nước và nước ngoài những thông tin về KH&CN của Nhật Bản được dịch từ Cổng Thông tin khoa học,… Hơn nữa, độc giả quốc tế có thể xem các bài nghiên cứu của Nhật Bản bằng tiếng Anh bằng việc sử dụng “J-EAST” ở đầu website.

Nhà báo – nhà khoa học trở nên gần gũi

Các cơ quan KH&CN của Nhật Bản đã xây dựng, chăm sóc mối quan hệ giữa nhà báo với nhà khoa học tương đối tốt, tạo sự gần gũi, thoải mái. Đây cũng là lợi thế để thông tin KH&CN được chia sẻ và chuyển tải nhanh chóng, không qua các cầu nối hoặc khâu trung gian.

Đặc biệt, hoạt động PR được Phòng Quan hệ công chúng thuộc JST thực hiện rất hiệu quả qua các hình thức: PR thông tin đại chúng, PR công chúng và PR nội bộ.

Theo đại diện Phòng Quan hệ công chúng, cơ quan này tổ chức họp báo mỗi tháng một lần, trong đó Chủ tịch của JST giới thiệu về những vấn đề KH&CN nổi cộm, những vấn đề nóng đang tồn tại; các nhà khoa học giới thiệu kết quả nghiên cứu mới nhất của mình; sau đó là phần phỏng vấn của các nhà báo. Ngoài ra, mỗi năm 2 lần, cơ quan này còn tổ chức gặp mặt thân mật giữa cán bộ JST và giới truyền thông. Trong buổi gặp gỡ này, JST trình bày các sự kiện mới cho giới truyền thông và lắng nghe quan điểm, hành động của giới truyền thông một cách thẳng thắn. Đây là cách làm hiệu quả, tạo cơ hội tốt cho nhà khoa học với nhà báo gần gũi hơn, nhà báo cũng hiểu rõ hơn về những thành tựu KH&CN do được chính các nhà khoa học giới thiệu, giải thích.

Học tập kinh nghiệm về truyền thông tại Trung tâm truyền thông JST và  Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, KH&CN Nhật Bản (MEXT)

Không dừng lại ở đó, vai trò cầu nối giữa các kênh truyền thông về khoa học, phát triển mối liên kết giữa giới truyền thông với các nhà khoa học không chỉ trong nội bộ Nhật Bản mà trên toàn thế giới, cũng được Nhật Bản đặc biệt chú trọng. Trong đó, Trung tâm Truyền thông khoa học Nhật Bản (JSMC) được giao trọng trách này. JSMC mới được thành lập cách đây 1,5 năm, hình thành từ một dự án nghiên cứu được tài trợ bởi RISTEX. Điều đặc biệt là, JSMC được Chính phủ Nhật Bản hỗ trợ và được cấp một phần kinh phí hoạt động nhất định, nhưng JSMC không bị phụ thuộc vào định hướng phát ngôn của Chính phủ, kể cả phát ngôn về phương diện chính trị.

Hàng tháng, JSMC tổ chức 3 buổi gặp mặt nhằm kết nối phóng viên với các nhà khoa học trong nước và ngoài nước cũng như kết nối các phóng viên trong nước với các phóng viên thuộc các Trung tâm truyền thông ở nước ngoài.

Một công việc khác của JSMC là xử lý các thông tin KH&CN của Nhật Bản, dịch sang tiếng Anh và chuyển đến các Trung tâm truyền thông khoa học của nước ngoài.Và ngược lại, đối với những vấn đề khoa học mới mà người dân chưa hiểu, JSMC sẽ thu thập những thông tin liên quan đến vấn đề đó từ nước ngoài và chuyển sang tiếng Nhật để phát hành trong nước.

Hiện nay, JSMC có mạng lưới danh sách nhà báo và các nhà khoa học đăng ký kết nối lên tới 400 người. Khi có một vấn đề khoa học nổi cộm, với vai trò kết nối, JSMC sẽ thu thập thông tin từ các thành viên trong mạng lưới này, sau đó chuyển tới các trung tâm truyền thông của nước ngoài để lấy được ý kiến đánh giá thứ cấp.

Khơi dậy lòng đam mê khoa học

Bên cạnh những chính sách để phát triển về KH&CN, tại Nhật Bản cũng hình thành một hệ thống bảo tàng khoa học trên khắp cả nước. Đây là nơi mô hình hoá những hiện tượng khoa học tự nhiên để khơi nguồn các ý tưởng và niềm yêu thích về khoa học của các đối tượng trong xã hội, đặc biệt là trẻ em.

Bảo tàng Quốc gia về khoa học và sáng tạo tiên tiến (Miraikan) chính thức mở cửa đón khách từ tháng 7/2001, thường xuyên tổ chức các cuộc triển lãm giới thiệu những thành tựu KH&CN mới nhất, được thể hiện theo những cách dễ hiểu, gần gũi với người dân; tổ chức các hoạt động giao lưu giữa các nhà khoa học với công chúng; phối hợp với các trường đại học để nâng cao kiến thức về khoa học cho sinh viên... Những sự vật, hiện tượng tự nhiên, đều được thể hiện bằng hình ảnh, mô hình trực quan, sinh động, thậm chí cả những sản phẩm công nghệ đã và đang được sử dụng trong thực tế,… như các mô hình về hiện tượng động đất, sóng thần, rô bốt cứu hộ,... khiến Miraikan không chỉ là địa chỉ thú vị để tham quan mà còn là nơi học sinh, sinh viên có điều kiện thực hành những kiến thức được học trong nhà trường.

Mô hình bảo tàng khoa học của Nhật Bản đã để lại ấn tượng mạnh đối với các thành viên trong đoàn. Đây không chỉ là hình thức vui chơi, giải trí, mà ở góc độ nào đó còn quảng bá sản phẩm nghiên cứu và “gieo” tình yêu khoa học vào thế hệ trẻ, tạo niềm yêu thích và đam mê khoa học ngay từ khi còn nhỏ. Thiết nghĩ, việc xây dựng những bảo tàng như thế này là điều cần thiết đối với Việt Nam khi Chính phủ đang hướng tới những chính sách phù hợp để đưa KH&CN thực sự trở thành “động lực”, “nền tảng”, “quốc sách hàng đầu” cho sự phát triển.

Một hình thức khác nhằm tạo ra sự hứng thú, yêu thích khoa học cho trẻ em là việc phát hành nhiều truyện tranh về KH&CN; Hay như việc Tổ chức "Chương trình Đối tác Khoa học" nhằm thúc đẩy sự hợp tác giữa các viện bảo tàng khoa học với các trường đại học, cao đẳng, trường phổ thông, tạo môi trường để làm việc cùng nhau trong các hoạt động học tập và nghiên cứu, mở rộng cơ hội cho thế hệ trẻ tiếp cận với KH&CN.

Ngoài ra, Nhật Bản còn triển khai một loạt các hoạt động truyền thông khác như: Sử dụng công nghệ hiện đại để cung cấp thông tin KH&CN qua một "Trung tâm Khoa học ảo"; sản xuất các chương trình hình ảnh trình bày “Truyền thông thông tin cho công chúng về KH&CN” thông qua truyền hình vệ tinh, truyền hình cáp và internet; tổ chức thuyết trình công khai các kết quả nghiên cứu khoa học tại các trường đại học; tổ chức các sự kiện trên toàn quốc như: "Tuần lễ Khoa học và Công nghệ”, "Ngày năng lượng nguyên tử”, "Ngày không gian”,…

Những chia sẻ thông tin bổ ích trong việc tổ chức, xây dựng mô hình, cách thức truyền thông KH&CN cũng như đào tạo đội ngũ cán bộ khoa học không chỉ làm công tác chuyên môn về KH&CN mà còn tham gia vào công tác truyền thông KH&CN,… thực sự là những kinh nghiệm quý báu, hữu ích cho Việt Nam trong việc kết nối giữa các nhà khoa học với giới truyền thông nhằm tạo hiệu quả tối đa trong việc chuyển tải thông tin, các thành tựu KH&CN đến gần hơn với công chúng.

Trong quá trình làm việc với các đối tác Nhật Bản, hai bên cũng đã trao đổi về cơ hội hợp tác trong lĩnh vực truyền thông KH&CN. Các cơ quan khoa học của Nhật Bản như MEXT, JST, SMC, JSMC, Viện Đào tạo truyền thông… đều khẳng định sẵn sàng hỗ trợ Việt Nam trong việc đào tạo nhân lực truyền thông KH&CN thông qua việc gửi cán bộ đi đào tạo tại Nhật Bản hoặc trao đổi chuyên gia giữa hai nước.

Đây là cơ hội tốt để Việt Nam có thể hình thành được đội ngũ nhân lực mạnh trong lĩnh vực này, góp phần thúc đẩy phát triển hoạt động KH&CN nói chung và truyền thông KH&CN nói riêng trong thời gian tới.

Bài, ảnh: Nhóm PV