Tại Hội nghị về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức KH&CN công lập được tổ chức mới đây, nhiều rào cản, vướng mắc đã được chỉ ra. Các đại biểu cũng đề xuất nhiều giải pháp nhằm tháo gỡ những vướng mắc, hoàn thành việc chuyển đổi trong năm 2015.

Nhiều vướng mắc, rào cản

10 năm về trước, thực hiện giải pháp có ý nghĩa đột phá để phát triển và nâng cao hiệu quả của hoạt động KH&CN theo Quyết định của Thủ tướng Chính phủ là “Đổi mới cơ chế quản lý và hoạt động của các tổ chức KH&CN công lập”, Bộ KH&CN đã phối hợp với các bộ, ngành liên quan xây dựng, trình Chính phủ ban hành Nghị định 115/2005/NĐ-CP ngày 05/9/2005 Quy định cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức KH&CN công lập; Nghị định 80/2007/NĐ-CP ngày 19/5/2007 về doanh nghiệp KH&CN và Nghị định 96/2010/NĐ-CP ngày 20/9/2010 sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 115/2005/NĐ-CP và Nghị định số 80/2007/NĐ-CP (gọi chung là Nghị định 115 - NĐ 115).

Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân cho rằng, giai đoạn đầu của quá trình chuyển đổi sang cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các tổ chức KHCN công lập kéo dài đến 10 năm mà vẫn chưa xong, chưa thực sự hiệu quả do nhiều nguyên nhân. Trong đó, vướng mắc lớn nhất chính là nhận thức và ý chí hành động từ người đứng đầu các tổ chức KHCN đến lãnh đạo một số bộ, ngành, địa phương chưa đúng đắn, đầy đủ, thiếu quyết liệt, nghiêm túc trong triển khai. Việc làm khoa học trong cơ chế bao cấp quá lâu khiến cho khi bước vào cơ chế thị trường, nhiều người đứng đầu các tổ chức KHCN bỡ ngỡ, thậm chí lo sợ.

Theo đánh giá của Bộ KH&CN, một số bộ, ngành, địa phương chưa nhận thức đúng đắn và đầy đủ quy định của NĐ 115 và các văn bản hướng dẫn thực hiện, thậm chí chưa nắm rõ đối tượng phải thực hiện NĐ 115 nên đã áp dụng không đúng đối tượng thực hiện cơ chế này. Nhiều bộ, ngành, địa phương chưa thật sự nghiêm túc và quyết liệt trong chỉ đạo các tổ chức KH&CN trực thuộc thực hiện NĐ 115. Đến nay, một số bộ, ngành, địa phương vẫn chưa phê duyệt xong đề án thực hiện cơ chế tự chủ của các tổ chức KH&CN công lập trực thuộc, thậm chí có địa phương chưa phê duyệt được đề án nào, như Hà Nội, Bắc Giang, Đà Nẵng, Hà Nam, Khánh Hòa, Lai Châu,... Một số cơ quan quản lý nhà nước chưa nhận thức và thực hiện đúng, đầy đủ quy định của NĐ 115 về chính sách ưu đãi đối với tổ chức KH&CN. Việc phê duyệt đề án thực hiện cơ chế tự chủ của tổ chức KH&CN ở một số bộ, ngành, địa phương còn mang tính hình thức, đối phó; sự chậm trễ ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết thực hiện;…

Bên cạnh đó, còn do sự thiếu đồng bộ, xung đột của các quy định trong hệ thống văn bản pháp luật hiện hành. Cụ thể, NĐ 115 trao quyền tự chủ cao về tài chính, nhân lực và hợp tác quốc tế cho các tổ chức, song ở một số văn bản khác, kể cả ở một số đạo luật lại hạn chế tự chủ như luật về thuế, Luật Cán bộ, công chức, Luật Ngân sách nhà nước. Chẳng hạn, NĐ 115 cho phép tổ chức KH&CN công lập được dùng quyền sử dụng đất để góp vốn, liên doanh, liên kết, sản xuất kinh doanh, thế chấp vay vốn ngân hàng. Nhưng trên thực tế không thực hiện được, bởi theo quy định của Luật Đất đai, các tổ chức được Nhà nước giao đất không thu tiền sử dụng đất không có quyền thế chấp, góp vốn bằng quyền sử dụng đất. Quyền tự chủ về nhân lực cũng không thể thực hiện do theo Luật Viên chức, Bộ Nội vụ mới có quyền phê duyệt vị trí việc làm.

Tự chủ để minh bạch và phát triển

Báo cáo tại hội nghị, ông Trần Quốc Khánh, Thứ trưởng Bộ KH&CN cho biết, cả nước hiện có có 642 tổ chức KH&CN công lập, gồm 473 tổ chức thuộc các bộ, ngành và 169 tổ chức thuộc các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương. Trong đó, có 488 tổ chức đã được phê duyệt Đề án thực hiện cơ chế tự chủ (đạt 76%). Hiện còn 154 tổ chức đang xây dựng hoặc đang trình cơ quan có thẩm quyền phê duyệt Đề án.

Với cơ chế này, tổ chức KH&CN được trao hàng loạt quyền tự chủ về thực hiện nhiệm vụ, tài chính và tài sản, tổ chức bộ máy, nhân lực. Ảnh: NH

Sau 10 năm triển khai thực hiện NĐ 115 với tinh thần đổi mới và giao quyền tự chủ mạnh mẽ cho tổ chức KH&CN công lập, nhất là các quyền về thực hiện nhiệm vụ, tài chính và tài sản, tổ chức bộ máy, nhân lực, nhiều tổ chức KH&CN công lập đã chuyển đổi thành công, khẳng định được vị thế, thương hiệu của mình trên thị trường, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho đội ngũ cán bộ khoa học. Hiện 100% tổ chức KH&CN đã được tự chủ trong thực hiện nhiệm vụ KH&CN.

Nhiều tổ chức KH&CN có toàn bộ doanh thu năm 2014 từ các hợp đồng nghiên cứu triển khai và dịch vụ KH&CN như: Viện Dầu khí Việt Nam với 601 tỷ đồng; Viện Máy và Dụng cụ công nghiệp 712 tỷ đồng; Viện Nghiên cứu cơ khí 680 tỷ đồng; Trung tâm Kỹ thuật Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng (KTTCĐLCL) 3 thuộc Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng, Bộ KH&CN 350 tỷ đồng; Viện Kinh tế Kỹ thuật Thuốc lá 291 tỷ đồng; Viện KH&CN Mỏ - VINACOMIN 205 tỷ đồng;… Do có nguồn thu cao nên thu nhập của cán bộ, viên chức tại nhiều tổ chức KH&CN được cải thiện, cao hơn mức lương tối thiểu do Nhà nước quy định như: Viện Dầu khí Việt Nam có thu nhập bình quân 22,7 triệu đồng/người/tháng; Trung tâm KTTCĐLCL 3 với 18 triệu đồng/người/tháng;…

Tại hội nghị, Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam nhấn mạnh, một trong những vấn đề trọng tâm trong đổi mới, phát triển KH&CN hiện nay là phải công khai minh bạch từ khâu ra đề bài, đề tài, nội dung, quá trình nghiệm thu kết quả đến thông tin kết quả nghiên của KH&CN trong và ngoài nước để tránh lặp lại các nghiên cứu được thực hiện trước đó. Và tự chủ là khâu quan trọng nhằm thực hiện công khai minh bạch trong nghiên cứu KH&CN ở Việt Nam hiện nay.
Theo Phó Thủ tướng, tổng chi cho KH&CN của Việt Nam không thấp so với nhiều nước cùng trình độ phát triển trên thế giới. Tuy nhiên, yêu cầu thực tiễn đòi hỏi cần sử dụng hiệu quả hơn nữa nguồn lực này để tăng kinh phí, tăng số người làm KH&CN, đồng thời giảm tình trạng sử dụng kinh phí lãng phí, giảm số người vào bộ máy KH&CN nhưng không làm khoa học. Mục đích của việc tự chủ là khắc phục những bất cập do bao cấp một thời gian rất dài dẫn đến sử dụng không hiệu quả nguồn lực đầu tư cho KH&CN. Không tạo được động lực để các thành phần ngoài Nhà nước đầu tư vào KH&CN. Với cơ chế tự chủ, NSNN cấp cho tổ chức KH&CN sẽ theo cơ chế đặt hàng thay vì theo biên chế như hiện nay.

Cắt ngân sách với tổ chức KH&CN không tự chủ

Tại hội nghị, các đại biểu đã đề xuất nhiều giải pháp trong đó có việc sửa đổi, bổ sung hoàn thiện các quy định của pháp luật nhằm tạo điều kiện cho các tổ chức KH&CN công lập thực hiện được đầy đủ cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm; hình thành thị trường KH&CN; tham khảo kinh nghiệm các nước trên thế giới; phân loại tổ chức KH&CN công lập; rà soát, đánh giá kết quả hoạt động của các tổ chức KH&CN công lập đã chuyển đổi; kiên quyết sáp nhập hoặc giải thể các tổ chức KH&CN không đủ điều kiện chuyển đổi sang cơ chế tự chủ;...

Ông Nguyễn Hữu Chí - Thứ trưởng Bộ Tài chính cho rằng, để NĐ 115  phát huy đầy đủ giá trị trong thực tiễn, đề nghị trong năm 2015 cần kiên quyết thực hiện việc sắp xếp, chuyển đổi mô hình hoạt động đối với các tổ chức KH&CN chưa thực hiện chuyển đổi theo quy định. Nếu tổ chức nào không đủ điều kiện chuyển đổi, kiên quyết sáp nhập hoặc giải thể. Đối với tổ chức KH&CN đã chuyển đổi, cần rà soát, đánh giá kết quả hoạt động, kịp thời điều chỉnh, bổ sung các quy định cho phù hợp với thực tế, tạo điều kiện cho đơn vị thực hiện đầy đủ quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm; từng bước chuyển việc bố trí kinh phí hoạt động thường xuyên sang phương thức Nhà nước đặt hàng, giao nhiệm vụ nghiên cứu và kinh phí thực hiện; khẩn trương xây dựng các định mức kinh tế - kỹ thuật, nhân công và tài chính; xây dựng, áp dụng phương thức giao kinh phí đề tài KH&CN theo kết quả đầu ra, giao quyền tự chủ cao cho tổ chức KH&CN, nhà khoa học trong sử dụng dự toán kinh phí đề tài KH&CN gắn với kết quả cuối cùng.

Liên quan đến các khó khăn, vướng mắc, Phó Thủ tướng chỉ đạo cần tháo gỡ bằng được những vướng mắc do các quy định, hướng dẫn liên quan. Cụ thể, đề nghị Bộ KH&CN chủ trì, Bộ Nội vụ, Bộ Tài chính,… cùng giải quyết dứt điểm các vướng mắc về vấn đề tự chủ KH&CN trong thẩm quyền của mình hoặc trình Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ quyết định. Hai Bộ Tài chính, Nội vụ cần sửa ngay những quy định không phù hợp về định mức, mô tả vị trí công việc của các nhà khoa học trong tổ chức KH&CN, vốn có những đặc thù khác với cơ quan sự nghiệp công lập. Trong năm 2015, các Bộ ngành, địa phương phải vào cuộc quyết liệt, làm rõ nguyên nhân, nghiêm túc thực hiện tự chủ tất cả các tổ chức KH&CN trực thuộc theo kế hoạch, đặc biệt 154 tổ chức chưa phê duyệt đề án tự chủ, trên tinh thần “không gia hạn nữa, nếu tổ chức nào không chuyển sang tự chủ thì cắt ngân sách”.

Trong bài phát biểu tại hội nghị, Bộ trưởng Nguyễn Quân cũng đã chia sẻ mong muốn của mình rằng, các lãnh đạo viện, trung tâm, tổ chức KH&CN cần dũng cảm bước vào kinh tế thị trường, tránh tình trạng 10 năm qua mặc dù nhiều đơn vị có nguồn thu rất tốt không phải từ NSNN nhưng không dám tự chủ do vẫn muốn Nhà nước bao cấp lâu dài, ổn định. "Chỉ có ý chí của những người đứng đầu viện nghiên cứu, tổ chức KH&CN mới giúp các viện, tổ chức KHC&CN thực hiện cơ chế tự chủ triệt để, thành công”, Bộ trưởng nhấn mạnh.

Quỳnh Chi